Scuvrir l'exposiziun
Scuvrir l'exposiziun
Qua chattas ti tut ils cuntegns da l’exposiziun. Stela per stela.
Da Rets, Romans e
Rumantschs
Da Rets, Romans e
Rumantschs
Il Grischun para d’avair in’existenza dubla: la viafier chantunala n’ha betg num Viafier grischuna, mabain Viafier retica ed empè d’in Museum grischun datti in Museum retic.
Il motiv è il pievel legendar dals Rets che ha vivì en il territori da las Alps ditg avant ch’ins ha cumenzà ad ordinar il temp e l’istorgia cun onns e tschientaners. Cumbain ch’ils Celts avevan colonisà grondas parts dal Grischun, è quest intschess lura tuttina daventà retic – grazia als Romans che han fundà a l’entschatta da nossa cronologia in’enorma provinza lunsch sur il Grischun odiern ora ed han dà ad ella il num Raetia.
L’arrivada dals Romans ha era midà la lingua: il latin ha chattà la via en la provinza – ed è sa sviluppà en il decurs dals tschientaners en in linguatg genuin, numnadamain il retorumantsch, u curt e bain: il rumantsch.
Oz è il rumantsch ensemen cun il tudestg ed il talian ina lingua uffiziala dal Grischun, il sulet chantun triling da la Svizra. E per quest motiv na posseda il Grischun betg mo ina «Rhätische Bahn» ed in «Rätisches Museum», mabain er ina «Viafier retica» ed in «Museum retic».
Ma pudais Vus dir nua ch'è il
«Lai da Constanza»?
Ma pudais Vus dir nua ch'è il
«Lai da Constanza»?
Il Lej da Segl? Cler, quai è l’enconuschent lai en Engiadin’Ota. Il Lai da Palpuogna? Cler, quai è il lai muntagnard damanaivel dal Pass da l’Alvra, per bleras e blers il pli bel lai da la Svizra. Ma nua è il Lai da Constanza?
Tut simpel: «Lai da Constanza» è il num rumantsch per «Bodensee». E propi: il territori da la lingua rumantscha tanscheva en il nord ina giada fin a la «Mar Svabaisa», en l’ost schizunt fin en il Vnuost, pia lunsch sur ils cunfins da la Svizra odierna ora.
Tge teater!
Tge teater!
Gronda agitaziun l’onn 1534 a Zuoz: sin la plazza communala ha lieu la premiera dal toc da teater da Gian Travers «La Histoargia dal bio patriarch Josef», bain l’emprima giada ch’ina tala ovra vegn preschentada per rumantsch sin ina tribuna.
Gian Travers vala sco il creatur da la lingua scritta rumantscha da l’Engiadin’Ota. Ma ins chantava e scriveva per rumantsch gia ditg avant el. Oz anc enconuschenta è per exempel la veglia «Canzun da Sontga Margriata». Ella tracta d’ina dunna travestgida sco um che lavura sin in’alp e vegn tradida.
Sa chapescha ch’ins chanta, sauta e gioga per rumantsch er anc oz – e co: ils chors han fermas ragischs en vals e vitgs da la Rumantschia e rinforzan era l’identitad. Sauts e teaters per rumantsch datti per exempel sin il chastè da Riom, il dachasa da l’Origen Festival Cultural che chatta adina puspè vias innovativas per colliar la musica ed il teater cun la cultura rumantscha – e ch’è era gia s’occupà cun il toc da Gian Travers dal 1534.
A la front e lunsch davent
A la front e lunsch davent
«Hei fraischgiamaing meis matts!», cloma Benedikt Fontana il 1499 grevamain blessà. Ils «matts» grischuns duain attatgar da curaschi – e gudagnar la Battaglia a la Chalavaina, il cunfin tranter la Val Müstair ed il Vnuost. Ils «matts» fan per cumond, era sch’ils ultims pleds famus da Fontana vegnan plitost ad esser in’invenziun agiuntada pli tard.
«Stai si defenda, Romontsch, tiu vegl lungatg, …!», fa il poet Giacun Hasper Muoth il 1887 in appel cumbattant. Ils Rumantschs duain sa dustar per lur lingua. Quai fan els, ma cunter il curs dal mund paran els impussants. Il rumantsch va enavos – gia avant ils temps da Fontana e Muoth.
Ils motivs per la digren èn perceptibels gia durant il temp medieval: la germanisaziun progredescha. Cunzunt a partir dal 19avel tschientaner bandunan bleras «mattas» e blers «matts» era per raschuns economicas lur patria – ma savens mantegnan ellas ed els ina relaziun cun lur lingua e lur origin e tgiran quella en numerusas uniuns e gruppas en l’entira Svizra.
|
Gruppas & uniuns
|
||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
URB
|
Uniun da las Rumantschas e dals Rumantschs en la Bassa
|
|||||||||
|
Quarta Lingua
|
Uniun per la promoziun da la lingua e cultura rumantscha
|
|||||||||
|
GiuRu
|
Giuventetgna Rumantscha
|
|||||||||
|
Pro Svizra Rumantscha
|
Uniun per la promoziun dal rumantsch en Svizra
|
|||||||||
|
Uniun Rumantscha Rezia Bassa
|
Uniun da las Rumantschas e dals Rumantschs en la Svizra Orientala
|
|||||||||
|
Canorta Rumantscha Turitg
|
canorta rumantscha per uffants pitschens
|
|||||||||
|
Scola Rumantscha Turitg
|
curs da rumantsch per scolaras e scolars da Turitg
|
|||||||||
|
Chant rumantsch
|
collia las Rumantschas ed ils Rumantschs er ordaifer il Grischun
|
|
||||||||
|
|
Bündner Gemischter Chor Zürich
|
|||||||||
|
|
Chor Rumantsch Zug
|
|||||||||
|
|
Chor Rumantsch Rezia Bassa
|
|||||||||
|
|
Chor Bündner-Verein St. Gallen
|
|||||||||
|
Pro Raetia
|
Uniun per il Grischun cun ulteriuras adressas d'uniuns grischunas en l'entira Svizra
|
|||||||||
Turitg, Berna u Bravuogn?
Nua ch'ins discurra rumantsch
Turitg, Berna u Bravuogn?
Nua ch'ins discurra rumantsch
Tgi che arriva a «Bergün» vesa vid la tavla dal lieu co ch’il vitg muntagnard grischun ha num per rumantsch: «Bravuogn». Ordaifer il territori tradiziunal u giu la Bassa mancan ils nums rumantschs sin las tavlas a l’entrada dals vitgs e da las citads. Tuttina è la lingua rumantscha preschenta er a Turitg u Son Gagl ed insumma bunamain en l’entira Svizra. Tenor las cifras las pli actualas da l’Uffizi federal da statistica vivan numnadamain var dus terzs da tut las Rumantschas e da tut ils Rumantschs ordaifer il territori tradiziunal da la lingua. Ma nua exact sa chattan quests bundant 40’000 umans che inditgeschan il rumantsch sco lingua principala?
Il rumantsch –
lingua naziunala senza
plaz sin il podest?
Il rumantsch –
lingua naziunala senza
plaz sin il podest?
«Ni Italians, ni Tudais-chs! Rumantschs vulains restar!» Il poet Peider Lansel chatta il 1913 ed il 1917 clers pleds. Il motiv èn las intenziuns da l’Italia faschistica dad incorporar ils territoris rumantschs da la Svizra en lur patria pretendida – l’Italia.
Sustegn en Svizra survegn il rumantsch da lez temp mo sin plaun chantunal: dapi il 1880 è el ina da las trais linguas uffizialas dal Grischun. Sin plaun federal succeda la renconuschientscha sco lingua naziunala pir var 60 onns pli tard – persuenter cler e net: il 1938 din passa 90 pertschient dals votants (las dunnas n’han da lezzas uras anc nagin dretg da vuschar) gea ad ina revisiun constituziunala, cun la quala il rumantsch daventa suenter il tudestg, il franzos ed il talian la quarta lingua naziunala.
Na manchenta il rumantsch uschia però betg in plaz sin il podest? Il talian, il tudestg ed il franzos vegnan bain gia menziunads en la Constituziun federala dal 1848 sco linguas naziunalas. Quai dependa la fin finala da la perspectiva: per bleras persunas che discurran rumantsch è lur lingua oramai sin l’emprim plaz.
Da Müstair a Mustér
Da Müstair a Mustér
En il Grischun viva en media sin bunamain mintga kilometer quadrats ina chaura-capricorn u in buc-capricorn. In zic pli datiers in da l’auter èn las Rumantschas ed ils Rumantschs: sin in kilometer quadrat vivan circa quatter persunas che inditgeschan il rumantsch sco lingua principala.
Il problem da questas valurs medias: il Grischun ha ultra da 937 muntognas era var 150 vals, en las qualas ins discurra tenor tradiziun tudestg dal Grischun, tudestg gualser e talian e vitiers vegnan anc numerusas autras linguas. E natiralmain betg d’emblidar: ils tschintg differents idioms rumantschs.
In Rumantsch da la Val Müstair na chapescha pia betg exnum ina Rumantscha che viva a Mustér en Surselva – malgrà che Müstair e Mustér derivan dal medem pled latin «monasterium» (claustra). Plinavant separa ils dus in viadi cun auto da posta e tren che dura bel e bain 4.5 uras. Quai è in pau pli ditg ch’in viadi cun tren da Cuira a travers la Svizra fin a Genevra.
Puter e portugais a
Puntraschigna
Puter e portugais a
Puntraschigna
En Engiadin’Ota discurr’ins tradiziunalmain puter. A Puntraschigna per exempel è la populaziun rumantscha però sa sminuida da var 45 pertschient l’onn 1880 sin circa otg pertschient l’onn 2000. In motiv è il turissem e ses basegn da forzas da lavur. Var nov pertschient dals umans a Puntraschigna discurran oz per consequenza portugais – pia dapli che quai che tschantschan rumantsch. Ma las Portugaisas ed ils Portugais emprendan relativamain svelt rumantsch, damai ch’il portugais ed il rumantsch èn tuts dus linguas latinas.
Da chasa a Puntraschigna sa senta dal rest l’animal da vopna dal Grischun: sin las spundas dal Piz Albris vivan var 1800 capricorns. Els èn ina da las pli grondas colonias da capricorns da las Alps.
Tiffel, truffel
ubain hardefel?
Tiffel, truffel
ubain hardefel?
Co fan ins atgnamain maluns? Fitg simpel: sgrattar fin in pèr tartuffels, als brassar en farina e paintg e servir els per exempel cun buglia da maila. Betg uschè simpel èsi però da survegnir ils tartuffels, en mintga cas betg per rumantsch.
Nagin gust da tartuffels?
Tgi che n’ha betg gugent tartuffels – respectivamain tiffels u truffels – duai sagiar en Engiadina il cardifiol ed en Surselva il carflur. Tgi che vul savair co che autra verdura e bler auter pli ha num per rumantsch, po consultar il Dicziunari Rumantsch Grischun. Il grond vocabulari da la lingua rumantscha è era disponibel online: drg.ch
Semnar lingua,
racoltar varietad
Semnar lingua,
racoltar varietad
Co vesan atgnamain or ils ierts en la Rumantschia? La resposta: fitg multifars. En Surselva creschan per exempel ils urteis, en ierts sutsilvans, per exempel en Tumleastga, il mangieult. Betg da smirvegliar che er ils capuns na vegnan betg fatgs dapertut tuttina.
L’exempel mussa: il rumantsch procura cun ses tschintg idioms per varietad – en iert ed en cuschina, en la cultura ed en la vita. Ensemen cun tschellas trais linguas naziunalas fa il rumantsch sia contribuziun, per ch’il discurrer ed il scriver en Svizra na daventian nagina monocultura.
Co fissi pia da semnar e laschar crescher il rumantsch en l’agen mintgadi? Far ina decleraziun d’amur tut individuala per vallader? U chantar la saira ina chanzun sursilvana?
Inspiraziun –
en mintga idiom
Inspiraziun –
en mintga idiom
Semna era ti lingua – e guarda cun smirvegl co che tes agen iert linguistic rumantsch crescha e flurescha. Ina buna adressa per chattar inspiraziun en tes idiom preferì è il Pledari Grond: pledarigrond.ch
Emprender
(d'enconuscher il) rumantsch
Emprender
(d'enconuscher il) rumantsch
Ston ins gist ir a l’universitad, sch’ins vul emprender rumantsch? Il rom retoromanistica vegn instruì a las universitads da Turitg, Friburg e Genevra. In pau pli simpel èn ils curs online u en preschientscha da la Lia Rumantscha: curs.ch
Il rumantsch pon ins integrar nuncumplitgadamain er en il mintgadi, per exempel cun las purschidas da video ed audio da Radiotelevisiun Svizra Rumantscha: rtr.ch
A tgi che s’approfundescha pli gugent en ina gasetta, recumandain nus La Quotidiana: suedostschweiz.ch
E tge purschidas sa drizzan ad uffants e giuvenils? Lezs pon sa chapescha emprender rumantsch er ordaifer la Rumantschia. A Turitg datti per exempel la Canorta Rumantscha Turitg: canortarumantscha.ch
In project da pilot impurtant da la Lia Rumantscha per promover il rumantsch en la diaspora èn ultra da quai ils curs da rumantsch per uffants che vegnan realisads dapi intgins onns: curs.ch
Plinavant duai proximamain esser pussaivel en l’entira Svizra da frequentar rumantsch sco «rom facultativ terza lingua naziunala» sin il stgalim superiur ed als gimnasis. La Lia Rumantscha infurmescha gugent scolastas e scolasts ed autras persunas interessadas: liarumantscha.ch
Sbrinzlas dal cor, segns
da la primavaira
Sbrinzlas dal cor, segns
da la primavaira
Stgatschar l’enviern ed a medem temp conquistar il cor da la desiderada? Nagin problem cun l’usit vegl Trer schibettas. A Danis-Tavanasa e Dardin stgalpran ils mats rudellas, tenor tradiziun da lain ogna, ch’els catapulteschan ina notg da primavaira giu da las spundas sur ils vitgs cun agid da fists da coller – sco projectils ardents. Las rudellas da fieu vegnan accumpagnadas da cloms sco «Oh, tgei biala schibetta per Bianca!» Sch’ina «biala schibetta» avess però da sgular malamain, na vegn ella betg deditgada a la matta desiderada, mabain per exempel ad in scolast malvis.
En la Rumantschia enconusch’ins anc auters usits vegls per stgatschar l’enviern. Il pli enconuschent è bain il Chalandamarz. Quest di fa la giuventetgna fin cun l’enviern cun plumpas e giaischlas. A Scuol vegn plinavant ars il Hom Strom, ina figura d’in um fabritgada cun gronda premura or da strom-seghel.
La mamma d'Uorsin
La mamma d'Uorsin
Uorsin? Ah, l’istorgia dal mattatsch che va tras la naiv auta si culm per la plumpa gronda che penda en tegia? Cun quella vul el ir a Chalandamarz, l’usit vegl per stgatschar l’enviern – e forsa betg a la fin dal til, nua che van mo quels cun stgellas pitschnas.
Il cudesch «Uorsin» è anc adina preschent en las chombras d’uffants da la Svizra, betg il davos pervia da las illustraziuns da l’artist Alois Carigiet. Main enconuschenta è Selina Chönz, l’autura da l’istorgia cumparida il 1945. Ella ha vivì a Guarda en Engiadina Bassa, gist sper la chasa d’Uorsin. Ella ha scrit ulteriurs cudeschs d’uffants sco «Flurina» (1952) e «La naivera» (1957), ma era poesias e novellas ch’i vala la paina da scuvrir u rescuvrir.
Modern Times –
comics e gieus per rumantsch
Modern Times –
comics e gieus per rumantsch
Enconuschais Vus il «Buttatsch cun îgls»? Questa creatira cumpara en veglias ditgas alpinas – ed ultimamain er en in comic rumantsch: «Il Crestomat». Il comic digital sa basa sin la Crestomazia Retoromontscha, ina da las pli impurtantas collecziuns da texts en lingua rumantscha, e pussibilitescha in access modern a l’istorgia da la Rumantschia e dal rumantsch: crestomat.ch
Il rumantsch è era preschent en il mund dals gieus da computer – «Mundaun» ha num il gieu ch’è tenor ils creaders in «lovingly hand-penciled horror tale set in a dark, secluded valley of the alps». Las protagonistas ed ils protagonists da quest gieu d’orrur dissegnà a maun na discurran però betg englais, mabain rumantsch – e l’acziun ha lieu enturn il Piz Mundaun en Surselva. Bunas criticas ha l’ovra tuttina survegnì era per englais – per exempel da la Washington Post: mundaungame.com
«Rumantsch Grischun» –
dovri questa lingua unifitgada?
«Rumantsch Grischun» – dovri questa lingua unifitgada?
Tgi che vul avrir la porta al mund rumantsch, chatta svelt la «clav» en tut ils idioms danor il puter, là din ins «clev». Tgi che vul vesair las differenzas tranter las varietads regiunalas dal rumantsch, sto mintgatant avair buns egls. Quels han num per exempel per puter «ögls», per surmiran «îgls» e per sutsilvan «îls».
Tge è la pli simpla via da communitgar in cun l’auter en tut questa diversitad? E pudess ina lingua da scrittira unifitgada salvar il linguatg multifar, ma periclità? Sco conclusiun da talas dumondas han ins stgaffì ils onns 1980 il rumantsch grischun. Il rumantsch grischun vegn utilisà oz surtut en il context surregiunal, sco lingua da l’administraziun ed en las medias. Las scolas popularas da las vischnancas grischunas instrueschan strusch pli rumantsch grischun sco lingua d’alfabetisaziun. Las bleras vischnancas han decis da reintroducir lur idiom tradiziunal.
exempel dal mintgadi
«Rumantsch automatic» –
san ils computers rumantsch?
«Rumantsch automatic» –
san ils computers rumantsch?
Sa Google rumantsch? Na. Datti in computer u in program che sa translatar texts tudestgs en rumantsch? Gea.
La Scola auta spezialisada dal Grischun (FHGR/SASGR) ha sviluppà en collavuraziun cun la Lia Rumantscha in prototip per ina software da translatar rumantscha: «Translatur-ia». Il mument è la qualitad da las translaziuns anc insuffizienta. Il motiv: tar linguas fitg derasadas po in translatur digital prender en agid pliras milliardas translaziuns. Tar il rumantsch n’è quai betg il cas. A la FHGR/SASGR èn ins tuttina persvas: il prototip ha potenzial: translaturia.fhgr.ch
Radiotelevisiun Svizra Rumantscha (RTR) lavura era vi dad in translatur digital. Tge ch’i dat gia è in utensil da «Speech to text». Quel registrescha en scrit quai che vegn discurrì en rumantsch grischun, sursilvan e vallader. Ma pertge quest sforz? L’identificaziun da la vusch pussibilitescha la transcripziun automatica da debattas politicas u da dialogs en registraziuns veglias da material audiovisual. E cun tals projects sco basa sa il servetsch da translaziuns da Google in bel di forsa era beneventar la glieud cun in «Allegra» u in «Bun di».
«Rumantsch poetic» –
tge distingua la musica e
la lirica rumantscha?
«Rumantsch poetic» – tge distingua la musica e la lirica rumantscha?
«In üna lingua estra tuot es da stà», hai num en ina poesia d’Angelika Overath. L’autura è vegnida avant in pèr onns da la Germania en Engiadina Bassa – ed ha fatg in viadi poetic en la lingua rumantscha.
La stad vegn evocada savens en la poesia rumantscha – ed igl è remartgabel quantas vuschs femininas ch’i dat, per exempel Leta Semadeni e Flurina Badel, domaduas undradas cun il renumà Premi Schiller. Da scuvrir èn las poetessas tranter auter grazia a la Chasa Editura Rumantscha: chasaeditura.ch
In access sonor al rumantsch porscha sa chapescha era la musica rumantscha che avischina la poesia a la musica e la musica a la poesia e che preschenta savens era chanzuns veglias en in vestgì modern. Nums enconuschents èn Bibi Vaplan e Pascal Gamboni. Sper chantauturas e chantauturs datti era hip-hop per rumantsch, per exempel da las Liricas Analas. Il 2004 ha la furmaziun sursilvana edì l’emprim album da rap rumantsch insumma.
Tranter identitad
ed exotica
Tranter identitad
ed exotica
Co vivan umans giuvens da la Rumantschia la lingua? Tge muntada entaifer lur repertori linguistic ha il rumantsch? Tge tenutas mussan els envers questa lingua minoritara en il Grischun? Talas dumondas examinescha Flurina Kaufmann-Henkel, collavuratura scientifica SAPGR, en sia dissertaziun entaifer in project dal Fond Naziunal Svizzer.
Lingua(s) da famiglia, lingua(s) da scola, lingua(s) da mintgadi e lingua(s) ch’ins discurra il pli gugent varieschan fermamain entaifer la gruppa perscrutada, ma era entaifer la biografia d’ina singula persuna. Uschia pon lingua(s) ed era tenutas linguisticas sa midar durant il decurs da la vita. Era en ina vischnanca ubain entaifer ina regiun linguistica datti numerusas tenutas linguisticas.
Las constataziuns sin questa stela mussan en extracts ed a moda exemplarica tge ch’il rumantsch po signifitgar per umans giuvens en il context da lur entira biografia linguistica e tge valur che els attribueschan a questa lingua ( il mument da l’intervista):
Ulteriuras infurmaziuns davart il project (sulettamain disponibel en tudestg)
Aline Cortesi (21), Engiadin’Ota:
«Romanisch isch scho au guet, aber mit Französisch chamer ide ganz Schwiz go schaffe, wega dem hani mi für das entschiede.»
Curdin Melchior (19), Val Schons:
«Rumàntsch e per mai sto egn agid par amprender angles a franzos. Ca igl angles sch’ins varda e quegl ansasez tudestg cun pleds rumàntschs cun ampo egn oter aczent, ampo oters pleds. Betg greav dad amprender ansasez.»
Laurin Luzio (21), Surmeir:
«Natural scu Rumantsch lò erigl adegna igls chels da ‚davos la gligna‘. Propi. Jah cò ist nia sotaint tigl scolast. Alloura eras usche en po, usche en exot.»
Alexander Bott (21), Val Müstair:
«Apaina cha tavel rumauntsch ma chatti da chà, rumauntsch es il dachasa aifach, jau colliesch il rumauntsch cun tot quai ch’jau n’ha jent.»
Orlando Cadonau (22), Surselva:
«Romontsch, also gie, per mei eis ei semplamein ina identitad. Jeu sesentel mei buca sco Svizzer ni, ni gie. Jeu sesentel mei sco Romontsch atgnamein.»
Julia Cardoso (19), Engiadin’Ota:
«Eau chat ainfach bel da mantgnair quista tradiziun da discuorrer il rumauntsch, que es per me qualchosa fich speciel da discuorrer rumauntsch, perche cha na bgers discuorran quelo.»